Popularniejszy od Gotta
W Czechach właśnie trwa dyskusja nad darmowym udostępnieniem w Internecie spuścizny wielkiego Czecha – Járy Cimrmana, dramatopisarza, wynalazcy, podróżnika i nauczyciela. Życiowe dzieło geniusza zachowało się w postaci sztuk teatralnych, opisów wynalazków i notatek z licznych podróży. Pięciu właścicieli praw autorskich i majątkowych na razie nie może się porozumieć.
Jára Cimrman urodził się w Wiedniu pod koniec XIX wieku w rodzinie austriacko-czeskiej. Badacze życiorysu, cimrmanolodzy, do dziś mają problem z ustaleniem dokładnej daty narodzin czeskiego geniusza. W istocie nie wiadomo nawet jak wyglądał. Na jedynym, zachowanym zdjęciu Jára ma rok i został sfotografowany ze swoją siostrą bliźniaczką. Na dodatek dzieci mają podobne ubranka, trudno zatem odróżnić płeć. Jedyna podobizna dramatopisarza, wykonana za jego życia, to popiersie. Niestety, rzeźba służyła wiele lat w zakładzie kapeluszniczym do formowania kapeluszy na gorąco, na skutek czego zanikły rysy twarzy. W Czechach naliczono 136 ewentualnych podobizn mistrza. Wiadomo natomiast, na podstawie licznie zachowanych dokumentów, że Jára Cimrman napisał wiele sztuk teatralnych, był autorem wynalazków, między innymi kabiny do nauki gry na skrzypcach, maszynki do tasowania kart, kostiumu dwuczęściowego do pływania. Wynalazł również kinematograf i proch strzelniczy, jednak do urzędu patentowego dotarł chwilę później niż bracia Lumière i Alfred Nobel. Cimrman przyjaźnił się z geniuszami tamtej doby, dla których był inspiracją. Podajmy kilka przykładów: dla Edisona miał wykonać gwint do żarówki a ten miał z uznaniem powiedzieć: „Gdyby moje żarówki świeciły jak ON…”. Gustav Eiffel zawdzięcza Cimrmanovi ostateczny kształt słynnej paryskiej wieży a Johan Strauss (syn) koncept na operetkę „Zemsta nietoperza”. Z kolei Antoni Czechow dzięki Czechowi napisał „Trzy siostry”, a nie jak planował na początku – „Dwie siostry”.
FOT. ČESKÁ POČTA, POCZTA CZESKA
Okrągły znaczek pocztowy – wynalazek
JáryCimrmana. Znaczek z 2014 r.
FOT. WIKIPEDIA
Jedyna zachowana podobizna
Járy Cimrmana.
Narodowa mistyfikacja
Zanim wzniesiemy się na zbyt wysoki poziom absurdu, czas wyjaśnić kim naprawdę był Jára Cimrman i dlaczego świat do tej pory nie poznał tak wybitnej postaci. Tym niemniej bez odrobiny absurdu nie można byłoby zrozumieć czeskiego fenomenu. Urodził się naprawdę i na sto procent w 1966 roku w głowach scenarzystów Jiřího Šebánka, Zdeňka Svěráka i Ladislava Smoljaka. Tandem Svěrák – Smoljak doskonalili bohatera przez kolejne lata. Czesi poznali go podczas audycji radiowej emitowanej na żywo z wymyślonej bezalkoholowej winiarni „U Pająka” w Pradze. Sympatia i natychmiastowa popularność bohatera sprawiły, że autorzy pisali nowe, cudem uratowane i odnalezione sztuki Cimrmana, przygotowywali wykłady dotyczące jego życiorysu i wynalazków. Przedstawienia i seminaria o Wielkim Czechu przeniosły się na czeskie sceny. W 1992 roku powstał stały Teatr Járy Cimrmana na praskim Žižkovie, gdzie na zmianę wystawianych jest 15 sztuk (inne się nie zachowały). Zasadą jest, że przedstawienie składa się z dwóch części. Pierwsza jest serią wykładów o dziele Cimrmana, w drugiej wystawiana jest jedna z jego sztuk. Cimrmani, jak nazwani zostali stali członkowie zespołu, grają jakby po amatorsku, w niezwykle prostej scenografii i kostiumach. Najważniejsze są bowiem słowa zarówno z wykładów jak i sztuk teatralnych. Autorzy napisali ostatnią sztukę w 2008 roku i od tamtej pory nie powstała ani jedna więcej. Aktorzy bazują na stałym repertuarze przy niezmiennie pełnej widowni. Widzowie ustawiają się po bilety od samego rana. Trudno kupić bilety również na przedstawienia wyjazdowe. Jeden z szefów scen poza Pragą miał powiedzieć, że Cimrmani sprzedają się lepiej, niż Karel Gott. Wśród widzów są wytrawni cimrmanolodzy, którzy znają teksty na pamięć i nowe pokolenia, które dopiero się ich uczą. Teatr zagrał ponad 10 000 przedstawień.
Śladami mistrza
Po całych Czechach są rozrzucone miejsca pamięci poświęcone Cimrmanovi: wieże widokowe im. mistrza w jego stylu: jedna to „dobrze ukryta wieża widokowa” w miejscowości Březová nad Svitavou, druga w Semilech-Nouzově jest „najniższą wieżą na świecie”, w istocie to niewielka zagroda z lunetą ustawiona na polanie z widokiem na Karkonosze. W Czechach jest kilka pomników Cimrmana, w tym w Letohradzie – twarzy postaci nie zobaczymy, bo jest zakapturzona, z inskrypcji dowiemy się natomiast, że Jára z wielkim prawdopodobieństwem przyjechał pociągiem do Letahoradu z Usti nad Orlicą ponieważ nie było żadnego powodu, aby przyjechał pociągiem z Pardubic. Są również tablice pamiątkowe i uliczki jego imienia. W Lipníku na przykład jest Nabrzeże Cimrmana, daleko od najbliższej rzeki. W 2014 roku Czeska Poczta wyemitowała okrągły znaczek z jedną z podobizn słynnego Czecha w uznaniu jego zasług i wynalazku – okrągłego znaczka pocztowego właśnie. Nie koniec na tym. Fikcyjny bohater narodowy Czechów ma nawet planetoidę swojego imienia – 7796 (źródło – NASA) oraz szczyt w górach Ałtaj w Rosji! Przy tym, ścieżka rowerowa w Górach Izerskich to już tylko szczegół.
Najwybitniejszy Czech
W 2005 roku Telewizja Czeska ogłosiła konkurs na najwybitniejszego Czecha. Wśród proponowanych postaci byli: Jan Hus, Jan Žižka, Karol IV, Vaclav Havel, Karel Gott, Antoni Dvořak i wielu innych oraz Jára Cimrman. Kto zwyciężył plebiscyt? Cimrman! Tak zagłosowali telewidzowie. Żarty się skończyły, gdy BBC, właściciel licencji telewizyjnego programu, zdecydowała, że Największym Czechem winna być jednak prawdziwa postać. Oto kilka wypowiedzi z dyskusji oburzonych takim obrotem sprawy: „Dowodem na istnienie Járy są głosy Czechów”, „Myślę, że JC winien podać TV do sądu”, „Oddajcie nam Cimrmana!”, „Gdy już osiągnął zasłużony szczyt, to go stamtąd zrzucono”. Ostatecznie w plebiscycie zwyciężył Karol IV, czeski król (ur. 1316 r. – zm. 1378 r.).
Bohater na naszą miarę
Cimrmanovi poświęcane są prace licencjackie, magisterskie i studia badawcze. Ivona Raková w swojej pracy licencjackiej (Uniwersytet Masaryka, 2011 r.) rozbiera na części strukturę gier teatralnych, metafory, rymy, frazeologię, sformułowania i na koniec całą mistyfikację. Jan Krejčí w pracy dyplomowej (Uniwersytet Karola 2012 r.) analizuje: „Kto za granicą słyszał o Cimrmanie? O Szwejku – tak, o Kafce – tak. Cimrman to coś innego. On nie jest światowy, jest nasz – czeski, czeski autor, czeskie tematy, czeski humor. Cimrman jest rewizorem naszej czeskości i nas samych. W odróżnieniu od Gogola, tandem Svěrák-Smoljak przygotowali nam bezbolesną autorefleksję.”
Zdeněk Svěrák (między innymi autor scenariusza i odtwórca głównej roli w oskarowym filmie „Kola” z 1996 r.) w jednym z wywiadów bez skrupułów przyznaje, że Cimrman to nieudacznik spóźniający się ze swoimi wynalazkami. Miał wieli przyjaciół, wielkich osobistości, których – podobnie jak Cimrmana – nie ma tym świecie, tym bardziej można puścić wodze fantazji.
Sedno fenomenu fikcyjnej postaci jest wielowątkowe. Dziennikarz Martin Ťopek: „Nam Czechom odpowiada bohater, który nigdy nie trzymał miecza w ręce. My bojujemy humorem. Jeśli narodowy bohater ma być wzorem dla wszystkich także w najcięższych czasach mamy z niego brać przykład… Czyż nie jest dla nas największym szczęściem fikcyjny geniusz, który miał tyle talentów? Każdy znajdzie w nim coś dla siebie, każdy znajdzie w nim swojego geniusza. Duetowi Svěrák-Smoljak udało się stworzyć postać kompletnie oddzieloną od teraźniejszości. W czasach komunistycznego reżimu to było orzeźwienie. Niezwykle inteligentny humor, który był i jest zrozumiały dla każdego. Wiem, to paradoks, ale tak to właśnie jest.”
Cimrmanowski ruch społeczny nie słabnie, Jára ma swoją stronę internetową oficjalną i nieoficjalną, kilka profili na Facebooku, można nawet napisać do niego list (www.cimrman.at). Odpisuje, rzecz jasna, na maile napisanie w eleganckim tonie, najchętniej językiem rodem z monarchii austriacko-węgierskiej.
„Przywróćmy Cimrmana Narodowi” – tak zatytułował petycję do ministra kultury jeden z dziedziców praw autorskich i majątkowych syn Ladislava Smoljaka – Filip, który deklaruje chęć pozbycia się tych praw. Chodzi głównie o ograniczony dostęp do zarejestrowanych 15 przedstawień. Jak argumentuje, wszystko po to, by Jára Cimrman nie musiał naszej ziemi nazywać „zgniłą czesko-autorską monarchią”.
Istotna informacja na koniec. Wynalazcą telefonu jak wiadomo jest Alexander Graham Bell (1819–1905), jednak gdy testował swój aparat, już miał dwie nieodebrane rozmowy wiadomo od kogo – Járy Cimrmana.
Marlena Kovařík
Archiwum Nowin Jeleniogórskch 2016
